تونل بهشت‌آباد و عواقب دهشتناک آن از نگاه یک متخصص آب!
تونل بهشت‌آباد و پروژه انتقال آب بین حوضه‌ای از سرشاخه‌های کارون بزرگ در استان چهارمحال و بختیاری به اصفهان و فلات مرکزی(استان‌های اصفهان(250 ميليون مترمكعب)، کرمان(180 ميليون مترمكعب) و یزد(150 ميليون مترمكعب))، این روزها به یکی از مهمترین مباحث محیط زیستی کشور تبدیل شده است. هرچند واکنش‌های کارشناسی در چهارمحال و بختیاری و خوزستان و همچنین مخالفت‌های مراجع ذیصلاح نسبت به اجرای این طرح و عواقب خسارت‌زای آن از سال 1386 آغاز شد اما حالا این اعتراضات به سطح جامعه در هر دو استان چهارمحال و بختیاری و خوزستان کشیده شده و تجمعات گسترده‌ای را در این استان‌ها به‌دنبال است.
بررسی‌های کارشناسی دوست ارجمندمان روح‌الله فتاحي نافچي؛ عصو هيأت علمي دانشگاه شهركرد و محقق مركز تحقيقات منابع آب استان که مستند بر مطالعات انجام شده توسط مشاور پروژه می‌باشد قابل تأمل است.این دکترای منابع آب و هیدرولیک در یادداشتی کهبرای تارنمای طبیعت بختیاری ارسال کرده است، به ابعاد فاجعه‌بار این پروژه و شیوه خسارت‌زا و نگران‌کننده انتقال آب بهشت‌آباد پرداخته است که می‌توانید در زیر شرح کامل آن‌را ملاحظه فرمایید:
تونل انتقال آب بین حوضه‌ای بهشت‌آباد
روح‌الله فتاحي نافچي Fattahi@agr.sku.ac.ir
استان چهارمحال و بختياري در بخش مياني زاگرس مرتفع داراي منابع غني آبهاي سطحي ولي منابع آب زیرزميني آبرفتي ضعيفي است. هرچند در اين استان چشمه‌هاي متعدد در بخش‌هاي غرب و جنوب‌غربي جريان دارند ولي همه منابع آب زير زميني واقع در اين نواحي از نوع كارستيك هستند. افزايش برداشت بدليل تمركز جمعيت و توسعه‌هاي صنعتي و كشاورزي در نواحي مركز و شرق اين استان كه در دشت‌هائي چون شهركرد، سفيددشت و كيار واقع شده‌اند باعث افت شديد سفره‌هاي آب زيرزميني شده است. اين افت با تغيير نوع بارش از برف به باران طي دهه گذشته باعث ضعف بيشتر منابع آبهاي آبرفتي و ايجاد مشكلات عديده و ممنوعه شدن بسياري از این دشت‌ها شده است. ميتوان نتيجه گرفت كه مسئولين و مديران بخش آب استان از سه دهه قبل مي‌بايستي هماهنگ با توسعه از وابستگي آن به آبهاي زيرزميني كاسته و با مديريت و انتقال آبهاي سطحي امروز را پيش‌بيني مي‌نمودند.
طرح انتقال آب پيشنهادي از بهشت‌آباد و روش و مسيري كه براي آن در نظر گرفته شده است نه تنها فرصت استفاده از آبهاي سطحي استان را از دسترس ساكنين و ذيحقان آن بر اساس قوانين مسلم حقوقي و بين‌المللي خارج مي‌نمايد بلكه بدليل مسير و ابعاد تونل، منابع ضعيف شده آبهاي زيرزميني را بطور كلي از حيض انتفاع خارج خواهد نمود. بهتر است اجراي تونل بهشت‌آباد را دستور Delete استان چهارمحال و بختياري اعلام نمود.
تونل و سرنوشت منابع آبهاي آبرفتي
با توجه به اينكه بيش از 60 درصد جمعيت استان در حوضه بهشت‌آباد ساكن هستند و اين حوزه بيش از 80 درصد دربرگيرنده فعاليت‌هاي كشاورزي و صنعتي است بررسي پراكندگي چاه‌هاي آبرفتي در استان، تمركز آن‌ها در نواحي مركزي استان را نشان ميدهد. موقعيت چاه‌هاي در حال بهره‌برداري نسبت به مسير تونل پيشنهادي براي انتقال آب بهشت آباد نشان ميدهد كه تعداد قابل توجه‌اي از اين چاه‌ها در شعاع جند كيلومتري اين مسير 65 كيلومتري قرار گرفته‌اند. در گزارش زمين شناسي مطالعات طرح تونل بهشت‌آباد آمده است:
- در پهنه دشت كيار و پهنه‌هاي 13و14و15و16بايد مرزهاي گسله تعيين و عمق كارستيفيكاسيون دقيقاً تعيين گردد. هجوم احتمالي آب از اين پهنه‌ها به داخل تونل ضمن تخريب منابع آب زيرزميني دشت‌هاي مسير به‌ويژه كيار داده‌ي عمليات حفاري در تونل را غيرممكن مي‌سازد(صفحات 18-38 تا 18 -40 گزارش سيماي طرح – زمين‌شناسي وژئوتكنيك تونل).
- درپهنه هفتم و نهم خشكيدن چشمه سلم و هجوم آب به داخل تونل بسيار محتمل است كه حاصل آن تخليه چشمه‌ها وقنوات در شعاع چند كيلومتري مسير تونل مي‌باشد(صفحات 18-32 و 18-33 گزارش سيماي طرح – زمين‌شناسي وژئوتكنيك تونل).
به استناد بررسي‌هاي هيدروژئولوژيك جهاني عمر چرخه آبهاي زيرزميني آبرفتي 300 سال است يعني با تخريب آبخوان آبرفتي دشت‌هاي مذكور در دوران عمليات حفاري كه براساس تجارب جهاني با تأخير غير قابل اجتنابي نيز همراه خواهد بود چهار قرن بايد استان چهارمحال بختياري را تعطيل اعلام نمود!!!!!!!!!!!!
تأثير تونل بهشت آباد بر منابع كارست:
آبهاي تجمع يافته در درز و شكاف‌هاي ثانويه ايجاد شده در سنگ‌هاي آهكي عمدتاً با فرايند انحلال آهك و خورد شدگي ناشي از حركات تكتونيكي زمين، منابع آبخوا‌ن‌هاي كارستيك را بوجود مي‌آورد. بخش عمده اي از جشمه‌هاي اسنان چهارمحال وبختياري از سازندهاي كارست تغذيه مي‌شوند. به استناد نقشه زمين‌شناسي در امتداد مسير پيشنهادي براي تونل بيش از چهل گسل كوچك وبزرگ فعال وجود دارد كه خردشدگي‌هاي ايجادشده در سنگ‌هاي آهكي بواسطه فعاليت‌هاي اين گسل‌ها محلي را براي انباشت آبهاي نفوذي طي ميليون‌ها سال گذشته فراهم نموده است. ترديدي نيست كه با حفر تونل وطي مدت زمان عمليات حفاري تمام اين منابع كارست تخليه خواهند شد. در گزارش زمين‌شناسي اين طرح آمده است:
- باوجود عبورتونل از سنگ كف دشت شهركرد و فرخشهر، مطالعات ساختاري وتكتونيكي پيرامون گسل‌ها و درز و شكاف سنگ‌هاي مسير ضعيف است. باتوجه به عمق 120متري آبرفت احتمال تخليه آب از طريق شبكه كارستيك سنگ كفبه داخل تونل بررسي نشده است(صفحات 18-46 و 18-47 گزارش سيماي طرح – زمين‌شناسي و ژئوتكنيك تونل)
- خشك شدن چاه‌هاي آهكي ازجمله چاه آهكي شهر فرخشهر پس ازاجراي تونل قطعي بنظر مي‌رسد كه اين امر وضعيت آب شرب و بهداشتي اين شهر را با بحران مواجه مي‌سازد(صفحه 18-48 گزارش سيماي طرح – زمين‌شناسي و ژئوتكنيك تونل).
لازم به ذكر است كه طول دوره تخميني براي چرخه هيدرولوژيكي آبهاي كارست از جنس ميليون‌ها سال است.
عدم قطعيت در برآورد ميزان آب قابل انتقال
در پروژه‌هاي استحصال منابع آب نظير احداث سدهاي مخرني و انتقال آب براي كاهش عدم قطعيت‌ها با شبيه‌سازي آمار هيدرولوژي براي دوره‌هاي آماري طويل در آينده (با فرض اينكه روند رويدادها در آينده مشابه گذشته خواهد بود) از مدل‌ها شبيه‌سازي نظير مونت-كارلو استفاده مي‌شود تا بتوان يقين حاصل نمود که براي هدف مورد نظر حداكثر حجم آب در دسترس با يك ضريب اطمينان معقول كفايت مي‌كند. در طرح انتقال آب بهشت‌آباد كه هدف آن بنا بر اسناد ارائه شده تأمين آب شرب اصفهان و برخي شهرهاي واقع در فلات مركزي است اين سطح اعتماد بايد بيش از 80 باشد. گراف زير نشان ميدهد آب موجود در خروجي از آبريز طرح بهشت‌آباد حتي در شرايط طبيعي ميانگيني كمتر از آنچه در مدارك اوليه طرح مشاهده مي‌شود جريان خواهد داشت يعني سطح اعتماد آن كمتر از 50 درصد است. از حق آبه بالادست و وضعيت اسف‌بار استان چهارمحال و بختياري و كارون كه بگذريم اگر هيچ آبي به كارون نرود اهداف طرح بهشت آباد با ريسك تحقق 50 درصد همراه است. با چه استناد ميتوان بيت‌المال را در طرحي با ريسك بيش از 50 درصد هزينه نمود؟
نتايج حاصل از ساده‌ترين مدل‌هاي آماري حاكي از عدم قطعيت شديد در حجم آب قابل انتقال توسط اين تونل است هرچند اين امر ظاهراً از سوي طراحان و وزارت نيرو پذيرفته شده است ليكن هيچ اثري بر ابعاد طرح (قطر تونل و ..........) نداشته است.
آيا گزينه كم هزينه و مخاطره زيست محيطي نيز وجود دارد؟
در پروژه‌اي با هزينه بيش از هزاران ميليارد ريال و هزينه‌هاي اجتماعي و محيط زيستي غيرقابل ارزش‌گذاري لازم است گزينه‌هاي متعدد بررسي و براساس مدل‌هاي قياسي و تصميم گيري و (نظير AHP و DCM) به ارزيابي و انتخاب گزينه برتر پرداخت. متأسفانه گزارش طرح انتقال آب بهشت‌آباد تك گزينه‌اي است؟!
يك مطالعه ساده نشان ميدهد يكي از گزينه‌ها (و نه لزوماً گزينه برتر) استفاده از يك ايستگاه پمپاژ به‌همراه يك سد تنظيمي كوچك و سپس انتقال بصورت ثقلي بدون نياز به حفر تونل با اين طول و عمق مخاطره آميز قادر به انتقال همين حجم آب خواهيم بود. همين بررسي نشان ميدهد اگر براي تأمين انرژي لازم در اين ايستگاه پمپاژ يك نيروگاه حرارتي تركيبي اختصاصي احداث شود بدليل اينكه بيش از 50 درصد انرژي صرف شده در پائين دست قابل برگشت خواهد بود هزينه طرح از حفر تونل با اين‌همه عدم‌قطعيت و صدمات محيط زيستي كمتر خواهد بود.
نتايج نقدهاي طرح بهشت‌آباد: Delete or Cancel
مروري بر نتايج حاصل از بررسي‌هاي كارشناسي انجام شده در خصوص طرح حاكي از يك صدائي در ايرادات اساسي وارد بر طرح بويژه نحوه انتقال آب است.
- نامه سازمان حفاظت از محيط زيست (مهرماه 1386)
- گزارش مركز پژوهشهاي مجلس (فروردين 1387)
- نظر دفتر فني آب وزارت نيرو (تيرماه 1389)
- نامه سازمان بازرسي كل كشور (شهريور سال 1390)
از سوي ديگر رديابي اقدامات انجام شده از سوي مجريان طرح حاكي از بي‌توجه‌اي محض به ايرادات بديهي وارده است و كار و تصميمات مربوطه بدون توجه به منافع ملي و منطقه‌اي با گوش‌هاي بسته در حال انجام است. لذا در پايان ميتوان گفت كه شايد بهتر باشد خط ديگري عمود بر خط نمايانگر مسير حفر تونل بر روي نقشه استان چهارمحال وبختياري ترسيم نمود و زير آن‌هم نوشت ؛ بدان معني كه با اجراي اين طرح استان چهارمحال و بختياري را بايد حذف شده از نقشه جغرافيائي ايران دانست چون اين منطقه تبديل به برهوتي خواهد شد كه شايد تنها كويري جديد باشد. اما هنوز فرصت باقي است تا با جهادي روشنگرانه ذهن متوليان را متوجه عواقب اجراي اين طرح نمود و دستور Cancel را فعال نمائيم.
نویسنده این وبلاگ(هومان خاکپور)؛ دارای مدرک مهندسی منابع طبیعی دانشگاه تهران بوده و بیش از 20 سال سابقهی کار در بخش منابع طبیعی و آبخیزداری استان چهار محال و بختیاری را دارد.